"Déjà vu"nun tersi olan "jamais vu", tanıdık bir şeyi yabancı hissettiğinizde ortaya çıkan tuhaf ve rahatsız edici bir durum. Yeni araştırma, bu garip hissin zihinsel sistemlerimize dair önemli bir uyarı mekanizması olduğunu ortaya koyuyor.
Déjà vu, yeni bir durumu daha önce yaşamış gibi hissetmemize neden olan bir fenomen. Ancak bilim insanları, bu hissin aslında hafızamızdaki bir “gerçeklik denetimi” sistemiyle ilgili olduğunu söylüyor. Beyindeki tanıdıklığı algılayan sistem ile gerçeklik arasında senkronizasyon bozulduğunda déjà vu hissi oluşuyor.
Ancak tekrarlamanın daha da tuhaf bir etkisi var: Jamais vu.
TANIDIK OLANIN YABANCILAŞMASI
Jamais vu, tanıdık bir şeyi aniden yabancı veya gerçek dışı hissetmek anlamına geliyor. Bu, bir yüzü tanıyamamak, alışıldık bir melodide yolunu kaybetmek ya da çok bilindik bir kelimeyi doğru yazdığınız halde ona şüpheyle bakmak gibi örneklerle kendini gösterebiliyor.
Bir araştırmacı olan Akira, araba kullanırken pedalların ve direksiyonun yabancı gelmesiyle bu hissi yaşadığını ve emniyet şeridine çekmek zorunda kaldığını anlatıyor. Neyse ki, bu deneyim doğal hayatta nadiren yaşanıyor.
KELİMELERİ TEKRARLAYINCA NE OLUYOR?
Bilim insanları bu hissi laboratuvar ortamında yapay olarak üretmeyi başardı. 94 üniversite öğrencisine aynı kelimeyi defalarca yazdırdıkları deneyde, katılımcıların %70’i “garip hissetmek” nedeniyle yazmayı bıraktı. Bu his genellikle 1 dakika içinde, yaklaşık 33 tekrar sonrası ortaya çıktı.
İkinci deneyde ise sadece “the” kelimesi kullanıldı. Bu kez %55 oranında benzer hisler yaşandı. Katılımcılar “anlamlarını yitiriyorlar” ya da “gerçek bir kelime gibi değil” gibi ifadeler kullandı.
Aslında bu gözlem 1907’de psikolog Margaret Floy Washburn tarafından da yapılmıştı. Ancak araştırmalar zamanla unutulmuştu.
GERÇEKLİK KAYBI MI, KORUMA MEKANİZMASI MI?
Araştırmacılara göre, jamais vu; bir kelimeye, düşünceye ya da harekete fazla alışıldığında, beynin bizi “uyandırmak” için gönderdiği bir alarm olabilir. Bu his, zihinsel esnekliğimizi korumamıza ve dikkatimizin aşırı otomatikleşmesini önlememize yardımcı olur.
Jamais vu’nun kökeninde "saturasyon" yani anlamın aşırı yüklenip çökmeye başlaması olabilir. Ayrıca obsesif kompulsif bozukluk (OKB) araştırmalarıyla da ilişkili olabileceği düşünülüyor. Örneğin, defalarca kapının kilidini kontrol eden biri, sonunda kilidin gerçekten kapalı olup olmadığından şüphe eder hale gelebiliyor.
Bilim insanları bu ilginç çalışmalarıyla 2023 Ig Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü. Bu ödül, "önce güldüren, sonra düşündüren" bilimsel çalışmalara veriliyor.