Nijerya’da 126 yıllık cami ve Sultan Abdülhamid

Diriliş Postası Kenan Toprak/Araştırma

Eserler, fiziksel temsil yoluyla geçmiş olayları, hatıraları, hafızada tutmayı mümkün kılan en önemli manzaralardır. İşte bu manzaralardan biri, 1894 yılında Nijerya’nın Lagos kentinde inşa edilen ve açılışına Abdülhamid Han tarafından elçi gönderilen Şitta Bey (Shitta) camisidir. İngiliz sömürgeciliği döneminde 126 yıl önce açılan bu cami hafızalarımıza Sultan Abdülhamid’i, Abdüllah Quilliam’ı ve Şitta Bey’i yeniden getiriyor.

Bu döneme baktığımızda Sultan Abdülhamid ve Abdullah Quilliam’ın bölge ile irtibatı, Avrupa sömürgeciliği, Hıristiyan misyonerlik faaliyetleri ve İslamiyet’in Batı Afrika’da geniş çaplı büyümesi gibi hadiselerin damga vurduğunu görüyoruz.

NİJERYA’DAN SULTAN ABDÜLHAMİD’E MEKTUP

Köle ticaretinin kaldırılmasından kısa bir süre sonra, özgür kölelerin Batı Afrika’daki yurtlarına dönmesiyle birlikte Müslüman topluluk için yeni ibadet yerlerine ihtiyaç duyulmuştu. Kendi ailesi de özgür kölelerden olan ve ibadet yeri ihtiyacı hisseden Muhammed Şitta bir cami inşa edilmesini kararlaştırarak Osmanlı Devletinin İngiltere Şeyhülislamı olan H. Abdullah Quilliam ile irtibatta geçti. Muhammed Şitta caminin açılışının İslam dininin bölgede yayılmasına katkı sağlayacağını düşündüğü için açılış törenine yeryüzünde İslam’ın hamisi ve mukaddes beldelerin hadimi olan İslam Halifesi Sultan II. Abdülhamid veya bir temsilcinin katılmasını Abdullah Quilliam aracılığı ile talep etmişti. İnşa edilecek caminin açılışına, Osmanlı’dan bir elçinin katılması Lagos’taki Müslümanların uluslararası tanınırlığını tasdik edecek bir zeminin hazırlanması anlamına geliyordu.

Abdüllah Quilliam İstanbul’da bulunduğu günlerde Muhammed Şitta tarafından Lagos’lu Müslümanlar adına kendisine gönderilen mektubu Sultan II. Abdülhamid’e bizzat sunmuştu. Muhammed Şitta’nın mektubunda kullanmış olduğu “Mü’minlerin Halifesi, Mukaddes Yerlerin Muhafızı, İslam İnancının Müdafii” gibi övgü içeren ifadeler, hilafete bağlılığını gösteriyordu. Mektubun farklı yerlerinde, kolonilerde ve İngilizlere ait sömürge bölgelerinde, Hıristiyan misyonerler tarafından yapılan bütün baskılara ve çok sayıda misyonerin yerlilere ait toprakları işgal etmelerine rağmen İslam dininin hızlı bir şekilde yayıldığı vurgulanıyordu.

1. Abdülhamid Han, Muhammed Şitta’nın faaliyetleri hakkında kısa bir araştırma yaptıktan sonra 22 Mart 1894 tarihinde Londra Büyükelçiliğine verdiği talimat ile Lagos’taki camii açılışına katılması için Abdullah Quilliam’ı görevlendirir ve Muhammed Şitta’ya dördüncü dereceden Mecidi nişanın takdim edilmesini ister. Abdullah Quillam bu emir üzerine cami açılışına katılmak üzere 6 Haziran 1894’te, Nijerya/Lagos yolculuğuna başlamak için İngiltere’nin Liverpool kentinden ayrılır.

HALİFE’NİN ELÇİSİ AFRİKALI KARDEŞLERİYLE

Sultan II. Abdülhamid’in görevlendirdiği Abdullah Quilliam yolculuk boyunca Kanarya Adaları, Senegal, Gambiya, Sierra Leone ve Liberya’ya uğramış, uğradığı her yerde kalabalıklar onu görmek ve görüşmek için büyük ilgi göstermişlerdi. Batı Afrikalı Müslümanlar genellikle siyah olduğu için, birçoğu ilk kez beyaz bir Müslüman’la karşılaşmanın sevincini yaşıyordu. Quilliam, uzun bir seyahatin ardından cami açılışına katılacağı Lagos’a 28 Haziran 1894 tarihinde ulaştı. Ancak o gün gemiden iniş yapamayınca Quilliam’ı bekleyen kalabalık dağılmayarak ertesi günü beklemeye başladı. Ertesi gün şafak vakti başlayan yağmur altında binlerce Müslüman at sırtında ve yaya olarak limanın her tarafında kadın, erkek ve çocuklar söyledikleri şarkılarla halifenin elçisini karşıladılar. Lagoslu siyah Müslümanların, beyaz bir Müslüman’ı bütün kalpleriyle kucaklaması ırkını inkâr etmeden “İslam’ın ırklar ötesine geçmesi ve ırkçılığın ortadan kaldırılması” fikrinin, sadece bir fikir değil, yaşanılan bir gerçeklik olduğunu gösterdi.

ABDÜLHAMİD’İN ELÇİSİ CAMİ AÇILIŞINDA

Abdullah Quilliam’ı Lagos’ta karşılayanlar arasında kısa süre önce İngiltere’de ziyaret etmiş olan arkadaşı Alhaji Harun er-Reşid, Muhammed Şitta ve binlerce Müslüman ve gayrimüslüm bulunuyordu.

*5 Temmuz 1894’te Lagos Valisi Sir Gilbert tarafından organize edilen Şitta Bey Camii’nin açılış törenine Batı Afrika’nın dört bir yanından katılan Müslümanların yanında şefler, krallar, ve Pan-Afrikanizm fikrinin öncüsü Quilliam’ın yakın arkadaşlarından Edward Wilmot Blyden, Oba Oyekan, James Pinson Labulo Davies, John OtunbaPayne ve Richard Beale Blaize gibi önde gelen Lagos Hıristiyanları da katıldı. Bu gelişme, Yorubaland Müslümanlarının tarihinde birlik, kalkınma ve itibar konusunda yüksek bir noktaya işaret eden önemli bir olaydı.

Afro-Brezilya temalı mimariyi tasvir eden camii, döneminin eşsiz mimari yapılarından biriydi. Cami, Muhammed Şitta tarafından desteklendiği ve Brezilya’dan Nijerya’ya dönen, bir zamanlar köle olan iki siyah Müslüman tarafından tasarlandığı için özel bir anlam taşıyordu. Caminin yerli Müslümanlar tarafından yapılması ve İslam halifesinin elçisinin açılışa katılması İslam’ın artık Batı Afrika’da yerleştiğini sembolize ediyordu.

Lagos Müslümanları, cami açılışına temsilci gönderen Sultan II. Abdülhamid’e, duydukları sevinci ve bağlığı şöyle ifade etmişlerdi: Biz beyaz kardeşimize çok şey söylemedik ancak söylediklerimiz kalbimizin derinliklerinden geliyor. Biz kendi gözlerimizle Müminlerin komutanın elçisini görebildiğimiz için çok sevinçliyiz.”

Sultan II. Abdülhamid tarafından elçi olarak gönderilen Abdullah Quilliam, İstanbul’dan gönderilen ve Londra’daki Osmanlı Büyükelçiliği aracılığı ile kendisine ulaştırılan görev sancağı, mecidiye nişanı ve buna ilişkin berat Muhammed Şitta’ya takdim edildi. Bu beratla birlikte Muhammed Şitta’ya sivil bir rütbe olarak “Bey” unvanı verildi ve Şitta, Lagos Müslümanlarının önderi (Seriki Muslumi) olarak göreve başladı. Şitta “Bey” unvanı aldıktan sonra ailevi bağlamda bir asrı aşkın bir süredir adeta gelenek olarak “Shitta Bey” soyadı kullanılmaya devam edilmektedir.

İSLAMİYET LAGOS’TA KALICI HALE GELDİ

Caminin açılışına, Sultanı II. Abdülhamid tarafından elçi olarak gönderilen Quilliam’ın katılması İslamiyet’in bu bölgede bir dönüm noktasını oluşturdu. Bu olay Müslüman topluluğunun önemli bir şekilde nüfuz kazanmasına ve bölgede kalıcı olarak yerleşmesine önemli katkılar sağladı.

Şitta Bey, sonraki yıllarda Lagos’un dışında camilerin inşası, Şeriat’ın Müslümanlar için yol gösterici bir yasa olarak kullanılması ve Lagos’ta bir İslam okulu kurulması gibi çeşitli girişimleri destekledi.

Şitta Bey Camisi’nin açılışından sonra Müslümanların varlığı, Lagos’un sosyal ve siyasi dinamiklerini değiştirdiği gibi kentte İslam dininin yerleşip yayılmasına da önemli ölçüde hizmet etti. Müslüman toplumun devam eden büyümesi, Müslüman liderler ve yerel hiyerarşiler arasında yakın bir ilişkinin kurulmasını sağladı. Şitta Bey Camii’nin hikâyesinde kanıtlanan en önemli hususlardan biri, açılışa katılanların, çeşitli geçmişlerden ve farklı dinlerden gelmelerine rağmen, barış ve uyum içinde yaşadığı gerçeğidir.

Caminin açılışından sonraki dönemlerde Müslümanlar, Lagos’ta toplumsal yapıyı birçok açıdan şekillendirmeye yardımcı oldu. Bu, sadece inanç noktasında değil, aynı zamanda siyasi ve yasal alanda da yeni bir yapının şekillenmesinde etkili oldu.

Neticede olarak Avrupalı misyonerlerin Batı Afrika’da Hıristiyanlığı yaymak için etkili olduğu bir dönemde Sultan II. Abdülhamid’in Afrika’ya gönderdiği âlimler ve elçiler, misyonerlerin buradaki faaliyetlerine karşı bir siper oluşturmuştu. Yapılan irşad faaliyetleri ile Müslümanların yükselişi ve gelişimi her açıdan devam etmiş ve günümüzde bu sayede Yoruba topluluğunun yarısından fazlası Müslüman nüfusa sahip olmuştur.

*Bazı kaynaklarda cami açılış tarihi 3 Temmuz 1894 olarak geçmektedir.