Beynin kendi atık temizleme mekanizması olan glymphatik sistem, uyku sırasında daha etkin çalışıyor. Ancak uykusuzluk, bu sistemin işlevini bozarak beyinde toksin birikimine yol açabiliyor. Araştırmacılara göre bu birikim, demans ve Alzheimer gibi hastalıkların riskini artırabilir.
Vücudun diğer bölgelerinde hücre atıkları lenfatik damarlar aracılığıyla temizlenirken, beynin lenfatik damarları bulunmuyor. Bilim insanları yaklaşık 12 yıl önce glymphatik sistemi keşfederek, beynin toksinlerden nasıl arındığını ortaya koydu.
BEYNİN TEMİZLİK MEKANİZMASI
Beyni ve omuriliği çevreleyen beyin-omurilik sıvısı, kan damarlarının etrafından geçerek beyin hücreleri arasına giriyor. Burada atıkları toplayan sıvı, büyük toplardamarlara yönelerek beyinden dışarı taşınıyor. Fareler üzerinde yapılan çalışmalarda, bu sistemin özellikle uyku sırasında daha aktif olduğu görüldü.
Bu atıklardan biri de Alzheimer hastalığının temel göstergelerinden olan beta-amiloid (Aβ) proteini. Araştırmalara göre uyku sırasında beyindeki Aβ seviyeleri hızla düşüyor, uykusuz kalındığında ise yükseliyor. Nitekim sağlıklı yetişkinlerde yapılan bir deneyde, sadece bir gece uykusuz kalmanın bile hipokampusta Aβ birikimini artırdığı görüldü.
UYKU BOZUKLUKLARI VE DEMANS
Uyku apnesi, uykuda nefesin tekrar tekrar durmasıyla ortaya çıkan yaygın bir uyku bozukluğu. Bu durum hem uykusuzluğa hem de kanda düşük oksijen seviyelerine yol açıyor. Araştırmalar, uyku apnesinin beyinde toksin birikimini artırabileceğini ve demans riskini yükseltebileceğini gösteriyor. Tedavi edilen kişilerde ise beyindeki Aβ düzeylerinin azaldığı tespit edildi.
İnsomnia (uykusuzluk) da uzun vadede demans riskini artırıyor. Ancak tedavisinin beyindeki toksin temizliğine etkisi henüz net değil.
BİLİM İNSANLARININ YOL HARİTASI
Uzmanlara göre kaliteli uyku, beynin sağlıklı kalması ve toksinlerin temizlenmesi için hayati önem taşıyor. Ancak uyku bozukluklarının tedavisinin demans riskini azaltıp azaltmadığı henüz kesinlik kazanmış değil.
Bilim insanları, uyku apnesi olan bireylerde Aβ ve tau proteinlerinin kandaki seviyelerini 24 saatlik döngüde inceleyerek bu mekanizmayı daha iyi anlamaya çalışıyor. Ayrıca oreksin reseptör antagonistleri adı verilen ilaçların uykusuzluk tedavisinde beyin temizliğini etkileyip etkilemediği de araştırılıyor.
Uzmanlar, uykusu ya da zihinsel sağlığı hakkında endişesi olan kişilerin mutlaka doktora başvurması gerektiğini vurguluyor.
