DEMET İLCE / MUHABİR
Hayvanlar aleminde, farklı türlerin yaşam boyunca yollarını bulmak için içgüdüsel yolları kullandığı görülüyor: Ay ışığında okyanusa ulaşmayı bilen yeni yumurtadan çıkmış deniz kaplumbağaları, mevsimler değiştikçe binlerce kilometre göç eden kuşlar ve emzirmeyi bilen dişi aslan anneleri… Peki bunlar gerçekten içgüdüler mi?
İçgüdünün nasıl çalıştığını sormadan önce içgüdünün ne olduğunu bilmemiz gerekir.
Florida Uluslararası Üniversitesi'nden gelişimsel psikobiyolog Robert Lickliter, şöyle konuştu:
"Madalyonun diğer tarafı olan, edinilen veya öğrenilen davranışlardan da bahsetmediğiniz sürece, içgüdü hakkında konuşmak gerçekten mümkün değildir."
Başka bir deyişle "içgüdüler" aslında hemen belli olmayan faktörlerden etkilenen davranışlardır. Örneğin, bilim adamları uzun süredir hindi, kaz, tavuk ve ördek yavruları da dahil olmak üzere kümes hayvanlarının annelerini bir şekilde tanımlayıp takip ettiği bir davranış olan damgalamanın bir içgüdü olduğunu düşünüyorlardı: açıklanamaz gibi görünen, doğuştan gelen, önceden belirlenmiş, genetik olarak oluşmuş bir eğilim.
Ancak 1963'ten itibaren gelişim psikoloğu Gilbert Gottlieb devrim niteliğinde bir keşifte bulundu:
Yavru ördekler annelerinin seslendirmelerinden etkilenirler çünkü embriyo olarak yumurtanın içinde kendi seslerini çıkarırlar ve işitme sistemlerini daha doğmadan hazırlarlar. Gottlieb'in ördek yavrusu deneyleri, "içgüdü" ile neyi kastettiğimize ve doğuştan gelen davranışların var olup olmadığına dair yeni bir anlayışa öncülük etti.
Ördek yavrusu örneğinde olduğu gibi, doğumdan önce bir organizma henüz gelişmekteyken başka etkiler de meydana gelebilir.
Klasik doğa mı yetiştirme mi tartışması bu nüansı göz ardı ediyor. Bir kedinin kendi ayakları üzerine konma yeteneği ve bir kral kelebeğinin binlerce kilometre boyunca göç etme yeteneği, davranışsal sinirbilimci Mark Blumberg'in "türe özgü davranışlar" olarak adlandırdığı şeylerdir.
Blumberg, şöyle konuştu:
"İnsanların 'içgüdü' derken kastettikleri şey, bunun güvenilir bir şekilde üretilen bir davranış olduğudur."
Bu gelişimsel bakış açısına karşı olan karşı argümanlar, belirli türlere özgü bir dizi davranışın olduğunu öne sürüyor. Bir diğeri ise organizmaların doğumda belirli bir davranışı belirlemek için yeterli deneyime sahip olmamasıdır.
Ancak yumurtadan çıkan ördek yavrularının seslendirmelerinde olduğu gibi deneyimler doğumdan önce başlıyor. Üstelik bilimin, iç işleyişini ortaya çıkarana kadar bilim adamlarının içgüdü olduğunu düşündüğü pek çok davranış vardır.
Deniz kaplumbağaları okyanuslarda yön bulabilirler çünkü karmaşık göç yollarını takip etmelerine yardımcı olan bir tür "manyetik pusulaya" sahip olabilirler. Bu doğuştan gelen bir içgüdü değil çünkü Dünya'nın manyetik alanından etkileniyor. Benzer şekilde, bir kedi gebelik geçirmişse ve uzayda doğmuşsa nasıl ayağa kalkacağını bilemez, bu da bu tür davranışların basitçe genlerimizde kodlanmadığını gösteriyor. Bu olağanüstü davranışlarda, kuvvet, var olmayan bir şey değil, sadece gizlidir.
Bir başka kafa karıştırıcı örnek ise, kendi yumurtalarını başka bir kuşun yuvasına gizlice sokarak diğer türleri kandırıp yavrularını yetiştirmeleri için kandıran asalak kuşlardır. Farklı bir tür tarafından yetiştirilen bir kuş, hangi türe ait olduğunu ve ardından kiminle çiftleşeceğini nasıl bilebilir? Eğer bir "ev sahibi" kuş, asalak civcivin kendisine ait olmadığını fark ederse ona saldıracaktır; Blumberg bunun, parazit kuşların kendi türünü nasıl tanıyacaklarını nasıl bildiklerine dair olası ancak doğrulanmamış bir açıklama olduğunu söylüyor. Diğer çalışmalar parazit civcivin geceleri kendi türüyle takılacağını öne sürüyor. Ancak bilim insanları bunun nasıl mümkün olduğunu hala tam olarak anlayamıyorlar.
Lickliter, "Bu ipuçlarını ve kalıpları aramak için gerçekten çok fazla şey yaptığımızı sanmıyorum. Doğru soruyu sormadık." dedi.
Genlerimiz aynı zamanda "içgüdü"nün varsaydığı gibi davranışları önceden belirlemez.
Blumberg, "Genler ve davranış arasındaki ilişki oldukça dolaylıdır. Farklı türde yeni davranışlara sahip olduğunuzda, nöronlar ateşleme düzenlerini değiştirir ve bu da gen ifadesinde değişikliklere yol açar. Yani bu iki yönlü bir etkidir." dedi. Kısacası genler, açma-kapama düğmesi gibi davranışları belirlemez; bazı yaşam deneyimleri de genlerimizin nasıl davrandığını etkiler.
Blumberg, temel davranışların da öğrenildiğini ekledi. Tüm hayvanların hayatta kalmak için su içmesi gerekiyor, ancak deneyler, sıvı sağlayan ıslak gıdanın aksine yalnızca kuru gıdayla beslenen farelerin susadıklarında su içmeyi öğrendiğini gösterdi. Blumberg ve Lickliter, bu nedenlerden dolayı doğa ve yetiştirmenin yanlış bir ikilik sunduğunu belirtti.
Blumberg, "Su gibi hayati bir şey için bile, dünyayı nasıl dolaşacağınızı öğrenmeniz için önemli deneyimler var" dedi.
